Muzeum wczoraj i dziś. 40 – lecie Muzeum Historii Przemysłu w Opatówku

Nim jednak do tego doszło, muzeum istniało już od dziesięciu lat, a jego dyrektor Roman Hauk – najpierw samotnie, zdobywając szczęśliwie poparcie dla swej idei, a z biegiem czasu z grupką pracowników, walczyli o uratowanie XIX – wiecznej fabryki sukienniczej – perły w europejskiej architekturze przemysłowej, by mogło powstać tu muzeum. Jak mówił jego twórca – „muzeum z niczego”. Dzisiejszy budynek daleko odbiega bowiem swym wyglądem, od swego wizerunku sprzed trzydziestu pięciu lat.

                Fabryka sukiennicza Fiedlerów w Opatówku, wybudowana została w dobrach księcia namiestnika Józefa Zajączka. Główne elementy imponującego kompleksu przemysłowego powstały w latach 1824 – 1830. Obiekt – szczególnie po 1939 r., kiedy zaprzestano w nim prowadzenia działalności przemysłowej – przechodził zmienne koleje losu. Służył jako magazyn, mieszkania. W wyniku niewłaściwego użytkowania, braku dbałości o jakiekolwiek przepisy, spłonął dach i konstrukcja wewnętrzna w części północnej, a dewastacji uległ cały kompleks. Jego widok z lata 80. XX w. został utrwalony na licznych fotografiach, stanowiących obecnie dokumentację archiwalną muzeum.

Szczęśliwe dni nadeszły, gdy na budynek zwrócili uwagę: wspominany już R. Hauk– ówczesny wicedyrektor ds. naukowych Muzeum Okręgowego Ziemi Kaliskiej oraz prof. Wojciech Kalinowski– dyrektor Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie. Wcześniej już pojawiła się w środowisku muzealników kaliskich myśl stworzenia w Kaliszu Muzeum Włókiennictwa i Klasy Robotniczej. Została ona podjęta i nieco zmieniona przez dyrektora R. Hauka, wcześniej pracownika Centralnego Muzeum Włókiennictwa w Łodzi, rozumiejącego wartość historyczną ocalałego kompleksu przemysłowego z pocz. XIX w. Dzięki niemu i gronu specjalistów – pani Bożenie Woźniak Wojewódzkiemu Konserwatorowi Zabytków w Kaliszu, prof. Januszowi Szoslandowi dyr. Instytutu Mechanicznej Technologii Włóknin Politechniki Łódzkiej i prezesowi Stowarzyszenia Włókiennictwa Polskiego oraz wspominanemu prof. W. Kalinowskiemu, udało się przekonać ówczesnego Ministra Kultury i Sztuki do ocalenia cennego zabytku.

W 1981r. naczelnik gminy Opatówek powołał muzeum i nadał mu statut. Dyrektorem został Pan R. Hauk. Od 1981r. do 1991r. trwał remont i adaptacja. Zmagania załogi ze zdewastowanym obiektem nie były proste, ale przynosiły też wiele ciekawych odkryć. W trakcie prac przy szybie windowym i kotłowni odsłonięto dębowe pale wbite w bagienne podłoże oraz szereg wymurowanych kanałów, którymi doprowadzano wodę do bielnika, farbiarni i która poruszała folusz. Na dziedzińcu odkopano 5 studzienek, wstępnie oczyszczających zużyte kąpiele produkcyjne przy technologii sukna, odpływające na filtr żwirowy i do rzeki. Wykończając wnętrza zachowano historyczne detale, a  na zewnątrz elegancki klasycyzm początku XIX w. Prace remontowe prowadziła firma pana Antoniego Kędziego, tynki i piękne klasycystyczne detale, które trwają mimo upływu już 35 lat zawdzięczamy ekipie pana Pawła Łuczaka. Wszystko wg projektu nieocenionych architektów: Romana Zaręby  i Bolesława Bąkowskiego.

Po 40 latach istnienia Muzeum ruszył remont tym razem skrzydła zachodniego. Po zakończeniu remontu powstanie w nim nowoczesna sala konferencyjna oraz dwie sale ekspozycyjne o łącznej powierzchni 900 m².

W trakcie pierwszego remontu rozpoczęto jednocześnie gromadzenie zbiorów związanych z przemysłem, głównie zabytków techniki, historii i wyrobów przemysłowych. Dzięki współpracy w prof. Beniaminem Voglem stworzono kolekcję fortepianów i pianin. Zbiory te stały się podstawą do tworzenia ekspozycji. Dziś w jej rozwoju wspiera nas także prof. Krzysztof Rottermund, Pan Jan Kibler i kaliscy fortepianmistrze z panem Bogdanem Pawlakiem na czele.

W 1991r. muzeum zostało przejęte przez wojewodę kaliskiego, a od 1 stycznia 1999 r. jego organizatorem jest Starostwo Powiatowe w Kaliszu. W 2003r. na stanowisko dyrektora powołano Jerzego Marciniaka, wcześniej wicedyrektora ds. administracyjnych.

Działalność wystawienniczą zapoczątkowano w 1991r. wspominaną stałą ekspozycją zatytułowaną „Kaliskie w okresie industrializacji ziem polskich w XIX w.” Rok później otwarto dwie stałe wystawy: „XIX – wieczne napędy, wynalazcy, pracujące maszyny” oraz „Zabytkowe maszyny – bonneterie – projekty mody XX wieku Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Łodzi”.

W 1993 r. udostępniono wystawę „Fortepiany firm polskich XIX – XX wieku”.

W 1996 r. uruchomiono ekspozycję stałą „Drukarnie Kalisza XVII – XX wieku”. W nowej odsłonie została ona otwarta w 2014 r. pod nazwą „Drukarnia – pracownia czerpania papieru”.

W 2001 r. dokonano otwarcia stałej ekspozycji „Laboratorium przemysłowe”.

Natomiast od r. 2010 szerokiej publiczności udostępniono „Ornaty Jana Pawła II i Benedykta XVI na tle zabytkowych paramentów liturgicznych”.

Z okazji 30-lecia muzeum w 2011 r. powstała ekspozycja „Dawna maszynownia fabryczna”, na której dzięki współpracy z kaliską PWSZ, pokazujemy maszynę parową w ruchu.

Wreszcie w 2015 r. udało się zrealizować dziewiątą stałą wystawę, zatytułowaną „Ceramika polska XIX – XXI wieku”, obrazującą niełatwe dzieje, ale duże osiągnięcia przemysłu ceramicznego w naszym kraju.

                W 1992 r. wystawą „Od gobelinu do rzeźby tkackiej” z CMW w Łodzi, zainicjowano wystawiennictwo czasowe. Organizuje się średnio 4 - 6 wystaw rocznie; do dziś urządzono ich ponad 200. W muzeum gościły prace artystów współczesnych: Franciszka Starowiejskiego, Władysława Hasiora, Henryka Albina Tomaszewskiego, Zdzisława Głowackiego, Krystyny Owaczarskiej, Kazimiery Frymark – Błaszczyk, Norberta Hansa, Wiktora Jędrzejaka, Jana Krzysztofa Hrycka, Władysława Kościelniaka. Na wystawach zbiorowych prezentowano dzieła Magdaleny Abakanowicz, Piotra Michałowskiego, Juliusza Kossaka, Wojciecha Gersona, Józefa Chełmońskiego, Jana Matejki, Henryka Siemiradzkiego, Stanisława Wyspiańskiego, Tadeusza Makowskiego, Olgi Boznańskiej, Józefa Pankiewicza i innych. Większość wystaw czasowych było efektem współpracy z placówkami muzealnymi, uczelniami w kraju i za granicą.

Muzeum wystawia swoje zbiory także poza Opatówkiem, m.in. wystawa „Damą być- Koronki i Hafty Przemysłowe”, prezentowana  była w Instytucie Kultury Polskiej w Londynie (1997r.) i w Muzeum Sztuki Ludowej Turyngii w Erfurcie (1998r.). W kraju urządzaliśmy wystawy m.in. w Szydłowcu, Sieradzu, Gołuchowie, Warcie, Miłosławcu.

                Stopniowy rozwój muzeum, pozwolił na  prowadzenie działalności naukowej, edukacyjnej i popularyzatorskiej. W ciągu 40. lat istnienia zgromadzono ponad 15 tysięcy eksponatów związanych z dziejami polskiego i europejskiego przemysłu. Wyróżnia nas kolekcja fortepianów i pianin, licząca ponad 80 instrumentów, produkowanych od początku XIX w. na ziemiach polskich. Spośród pozostałych wymienić należy kolekcje: tkanin zabytkowych XVI – XX w. z ornatami papieży Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka I, kolekcję maszyn parowych, różnorodnych maszyn włókienniczych, unikatowych dziś maszyn hafciarskich i koronkarskich, drukarskich, płytek chemiograficznych i molet drukarskich, haftów i koronek przemysłowych, dzianin i tkanin współczesnych, ceramiki polskiej XIX i XX w., projektów żakardowych z przełomu XIX i XX w. Nie byłoby tych zbiorów bez naszych darczyńców: wielu osób prywatnych oraz właścicieli, prezesów i pracowników zakładów przemysłowych, którym w tym miejscu gorąco dziękujemy.

W muzeum (także dzięki prywatnym darczyńcom)  założono bibliotekę naukową, w której zgromadzono przede wszystkim literaturę historyczną i techniczną (3 tys. egzemplarzy). Praca naukowo – badawcza i dydaktyczna opiera się na dwóch działach: Historii Przemysłu, Techniki, Technologii i Organizacji Produkcji oraz Wyrobów Przemysłowych.

Od początku istnienia placówki uczestniczono, a po jej otwarciu organizowano spotkania naukowców i przemysłowców oraz konferencje naukowe. Największymi wydarzeniami w tej dziedzinie były konferencje: w 1999 r. pt. „Strategia ochrony dziedzictwa przemysłowego”, zorganizowana z Polskim Komitetem Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego TICCIH oraz w 2003 r. „Dziedzictwo przemysłowe Kalisza i regionu” wspólnie z PKODP TICCIH oraz kaliskim oddziałem Polskiego Towarzystwa Historycznego. Cały czas prowadzimy także działalność wydawniczą i publikujemy wyniki własnych badań w specjalistycznych czasopismach naukowych.

                W działalności edukacyjnej wyróżnia się własna oferta przeznaczona dla nauczycieli i uczniów. Są to organizowane od 1999 r. wraz z Ośrodkiem Doskonalenia Nauczycieli w Kaliszu warsztaty „Lekcja muzealna jako forma współpracy muzeum z placówkami  oświatowymi”. Oferujemy kilkanaście tematów lekcji muzealnych, prowadzone są warsztaty czerpania papieru i ceramiczne dla najmłodszych.

Niektóre z naszych działań zdobyły szersze uznanie i zostały nagrodzone:

- Nagroda zespołowa I stopnia Ministra Kultury i Sztuki za wystawę „ XIX – wieczne napędy, wynalazcy, pracujące maszyny ” i „Zabytkowe maszyny dziewiarskie bonneterie i pomocnicze, projekty dzianin ASP w Łodzi” - 1993 r.

- Dyplom uznania dla dyrektora Romana Hauka za wystawę „Fortepiany firm polskich XIX i XX w.”  - 1994 r.

- Nagroda Wojewody Kaliskiego za pracę w sezonie artystycznym 1994/95 – 1995 r.

- Nagroda Grand Prix „Izabella” Marszałka  województwa wielkopolskiego za organizację konferencji popularno-naukowej „Dziedzictwo przemysłowe Kalisza i regionu”- w 2004 r.

- Wyróżnienie Marszałka województwa wielkopolskiego „Izabella” w 2006 r. za wystawę czasową „Estetyka dawnego ważenia”.

- Trzecia nagroda w konkursie „Izabella 2005” w 2006 r. za ofertę edukacyjną „Lekcja muzealna jako forma współpracy Muzeum z placówką oświaty”.

- Pierwsza nagroda w konkursie „Izabella 2007” w 2008 r. za wystawę czasową „Dziedzictwo kaliskiego pluszu. W 100-lecie powstania fabryki”.

- Trzecia nagroda za wystawę stałą „Dawna maszynownia fabryczna” w 2012 r.

- Nagroda Muzeum Okręgowego w Toruniu dla pracowników Muzeum za organizację konkursu „Moja Przygoda w Muzeum” –  w 2015 r.

- Wyróżnienie Marszałka województwa wielkopolskiego „Izabella 2015” za wystawę „Ceramika Polska XIX-XXI w.” –  w 2016 r.

- Wyróżnienie w konkursie „Izabella 2017” za wystawę
„Dawnej fonii czar. Wystawa sprzętu radiofonicznego i telewizyjnego” w 2018 r.

- Wyróżnienie w konkursie „Izabella 2017” w kategorii konserwacja za konserwację urządzenia do produkcji napojów gazowanych w 2018 r.

                Poprzez ożywioną działalność, liczne kontakty Muzeum Historii Przemysłu stało się instytucją znaną w regionie, kraju i za granicą. Dowodzą tego liczne publikacje naukowe, informacje zamieszczane w mediach, a przede wszystkim liczne grono stałych i wiernych przyjaciół przybywających na wernisaże, koncerty i na co dzień odwiedzających muzeum.

Wierzymy, że nasze wysiłki i działania sprawiają, że prawie dwustuletnia fabryka opatówecka nadal żyje i jest małą cegiełką w budowaniu świadomości o polskim dziedzictwie przemysłowym.

Szanowni Państwo, Zwiedzający, Przyjaciele Muzeum,

Jesteśmy po wyjątkowej, bo po przerwie spowodowanej pandemią oraz utrzymanej w reżimie sanitarnym, Nocy Muzeów. Cieszymy się ogromnie, że udało się nam stworzyć Państwu możliwość obcowania na żywo ze sztuką i artefaktami będącymi świadectwem historii polskiego przemysłu. Chcemy podziękować wszystkim za zaufanie, jakim obdarzyliście muzeum, tak licznie przybywając w sobotni wieczór do Opatówka.

Z tegorocznej oferty skorzystały164 osoby, które zwiedziły stałe ekspozycje:

·       Kaliskie w okresie industrializacji ziem polskich w XIX i XX wieku,

·       Fortepiany firm polskich XIX – XX wieku,

·       Zabytkowe maszyny dziewiarskie,

·       Laboratorium przemysłowe XX wieku,

·       Dawna maszynownia fabryczna z maszyną parową w ruchu,

·       Drukarnia.

Tegoroczną atrakcją, a przy okazji edukacją przez zabawę była możliwość samodzielnego wykonania odbitek z form drukarskich oraz zakorkowania butelki z pamiątkowym listem w środku. Ta ostatnia czynność jest możliwa dzięki przeprowadzonej renowacji zabytkowej korkownicy. Dokonał tego student Akademii Kaliskiej – pan Marek Kulesza-  w ramach pracy dyplomowej. Jest to efekt wieloletniej współpracy MHP z uczelnią. Sama korkownica jest bardzo ciekawym obiektem, pamiątką po kaliskiej rodzinie Ulrychów. Aleksander Ulrych, kupiec, poseł na Sejm II RP, był właścicielem sklepu kolonialnego, w którym prezentowane dziś w muzeum urządzenie służyło do korkowania butelek z winem. Od soboty – bo była to premiera korkownicy – każdy chętny zwiedzając ekspozycję „Kaliskie w okresie industrializacji ziem polskich XIX -XX wieku”, będzie mógł dotknąć przeszłości, przenieść się w wyobraźni do sklepu kolonialnego w międzywojennym Kaliszu przy ulicy Piłsudskiego i osobiście zakorkować pamiątkową butelkę przy użyciu zabytkowej maszyny.

Dla tych, którzy nie mogli skorzystać z propozycji w formie tradycyjnej, przygotowano ofertę online. Na portalu społecznościowym Facebook MHP, powiatu kaliskiego, Youtube oraz stronie Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów zaprezentowano kilka filmów nt. kolekcji fortepianów, maszyny parowej w ruchu, korkownicy oraz drukarstwa na tekstyliach i warsztatów sitodruku na tkaninie.